Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

દેખાયે છે પુનિત પગલાં શંભુનાં, ત્યાં શિલામાં,
ભાવે તેને ફરી, તું નમજે, યોગીથી જે પૂજાતાં;
જેને જોતાં ટળિ જઇ બધાં પાપ, આસ્થાળુઓની,
થાયે મુક્તિ શિવગણ પદે, દેહ છોડ્યા પછીથી ॥ ૫૮ ॥

પૂરાયેલા પવનથકિ જ્યાં વેણુ વાગે રસાળ,
ભેગી થૈને ત્રિપુરજયનાં કિન્નરી ગીત ગાય;
તેમાં તા’રો ધ્વનિ ગરજતાં, જેમ વાગે મૃદંગ,
વાદ્યો કેરો પશુપતિતણો, જામશે સર્વ રંગ ॥ ૫૯ ॥

જોતો જોતો, હિમગિરિ તણા પ્રાન્તની આવી લીલા,
હંસદ્વારે, ભૃગપતિતણી કીર્તિના માર્ગમાં, જા;
પેસી વાંકો થઈ વિચરજે ઉત્તરે કૌંચમાંથી,
શોભા પામી બલિદમનમાં વિષ્ણુના પાદ જેવી ॥ ૬૦ ॥

જા કૈલાસે, સુરવધૂતણા સ્વચ્છ આદર્શ જેવા,
કીધા જેના, ઉંચકી કરથી રાવણે સંધિ ઢીલા;
ઊંચા ધોળાં કુમુદ સરખાં શિખ્ખરે ઘેરી આભ,
જાણે રાશિરૂપ થઈ રહ્યો, શંભુનો અટ્ટહાસ્ય ॥ ૬૧ ॥

હોયે ધોળો જ્યમ, તરતનો હાથિનો દાંત વ્હેર્યો,
તેવો ગોરો ગિરિ, તું શિખરે બેસતાં મેશ જેવો;
શોભી રે’શે, બહુ નિરખવા યોગ્ય થૈ આંખ ઠારી,
જાણે ઊભા હલધર ખભે શ્યામળા વસ્ત્રધારી ॥ ૬૨ ॥

કાઢ્યા કેડે ભુજગવલયો, શંભુનો હાથ ઝાલી,
ક્રીડાશૈલે, કદિ વિચરતાં હોય ત્યાં ગૌરી ચાલી;
તો અભ્રોને જળ નવગળે તેમ તું ગોઠવીને,
થાજે અગ્રે મણિતટ જવા સારું, સોપાનરુપે ॥ ૬૩ ॥

કાઢી ધારા જળની, ઘસીને કંકણો કેરી ધારો,
કર્શે તા’રો સુરયુવતીઓ, સ્નાન માટે ફુવારો;
ગ્રીષ્મે પામી રમતી તુજશું, એમ જાવા ન દેતો,
કર્જે સૌને ભયભીત, કરી પ્રૌઢ તું ગર્જનાઓ ॥ ૬૪ ॥

સોનાકેરાં કમળથી ભર્યું માનનું વારિ પીતો,
ત્યાં તું ઐરાવતની સૂંઢના વસ્ત્રરુપે સુહાતો;
વાયુ પ્રેરી હલવી કુંપળો, વસ્ત્રશી, કલ્પવૃક્ષે,
ચેષ્ટા એવી વિવિધ કરતો મ્હાલજે એ નગેન્દ્રે ॥ ૬૫ ॥

જાણે એને પિયુસમ ગણી, વેઠી ઉત્સંગ આવી,
ગંગારુપી સરિ સરિ જતું ઉજળું વસ્ત્ર ધારી;
જાણી લેશે નગરી અલકા યક્ષની એ અમારી,
તા’રી દ્ર્ષ્ટે સહજ પડતાં મેઘ! તું કામચારી.
ઉંચા ઉંચા ભવન શિખરે , એ પુરી મેઘકાળે,
વારિબિન્દુથકી નિગળતાં, અભ્રનાં વૃન્દ ધારે;
તે શું જાણે પ્રિયતમ તણા, આવીને અંક માહે-
મોતી સેરો ગુંથી અલકમાં, કામિની બેઠી હોય ॥ ૬૬ ॥

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

વર્ષાબિન્દુ પડી ઉપસતી પૃથ્વીના ગંધવાળો,
હસ્તીઓથી મધુર સુંઢા સૂસવાટે પિવાતો,
ઠંડો વાયુ ફળ પકવતો ઉંબરાનાં વનોમાં,
વા’શે ધીરે અનુકૂળ થતો દેવગિરિ જતાં ત્યાં ॥ ૪૫ ॥

ત્યાં તો પુષ્પોરુપ બની જઈ, વ્યોમગંગાપ્રવાહે-
ભીનાં પુષ્પો વરસી, વસતા સ્કંદને પૂજી લેજે;
રક્ષા માટે ધર્યું શિવજીએ ઇન્દ્રસેનાની એહ-
અગ્નિ કેરા મુખમહીં, મહા સૂર્યથી ઉગ્ર તેજ ॥ ૪૬ ॥

જ્યોતિર્લેખાથકી ચળકતું પિચ્છ જેનું ભવાની,
પુત્રપ્રેમે કુવલય તજી રાખતાં કાન પે’રી;
નેત્રો જેનાં ધવલ શિવના ચંદ્રથી તે મયૂર,
ગાજી રે’તી ગિરિકુહરમાં ગર્જનાથી નચાવ ॥ ૪૭ ॥

જાતાં વંદી શરજનમને, છોડશે માર્ગ તારો,
સિદ્ધ દ્વંદ્વો જળકણ ભયે ઢાંકી દેતાં વીણાઓ;
કીર્તિ ગૌના વધની સરિતારૂપમાં રંતિદેવે,
મુકી હોયે, અહીં, તું નમજે, એવી ચર્મણ્વતીને ॥ ૪૮ ॥

જ્યારે લેવા જળ, નમિશ તું કૃષ્ણના વર્ણચોર!
જોશે ઠારી નજર નભથી, સિદ્ધ ગંધર્વ સર્વ;
એનો મોટો પટ દૂરથકી લાગતો સેર રૂપે,
જાણે માળા ભૂમિની વચમાં શોભતી ઇન્દ્રનીલે ॥ ૪૯ ॥

તે ઓળંગી, કુશળ અતિશે ભ્રૂલતા વિભ્રમોમાં,
કાન્તિ કાળી ધવળ પસરે પાંપણો ઊંચી થાતાં;
કુન્દો જાણે મધુકરભર્યા ડોલતાં હોય તેવી,
જોવાતો જા, દશપુરતણી નારીનો દ્રષ્ટિઓથી ॥ ૫૦ ॥

બ્રહ્માવર્તે જલધર પછી પેસતાં છાયરુપે,
ક્ષત્રિઓના વધ સૂચવતું, તું કુરુક્ષેત્ર જોજે;
વર્સે છે તું કમળવનમાં, તેમ ગાણ્ડીવધન્વા,
રાજાઓને મુખ વરસતો, બાણની વૃષ્ટિઓ જ્યાં ॥ ૫૧ ॥

બંધુપ્રીતિ ધરી, હલધરે, બેઉશું યુદ્ધ છોડી,
ત્યાગી ઝાઝી ગમતી મદિરા રેવતી નેત્ર સૉતી;
સેવ્યાં સારસ્વતી જલ જઈ સેવતાં તે તું આજ,
રે’શે શુદ્ધિ હ્રદયની થતાં, દેહથી શ્યામ-વર્ણ ॥ ૫૨ ॥

જાજે ત્યાંથી, કનખલ જહાં શૈલરાજેથી આવી,
વ્હે છે ગંગા સગરસુતના સ્વર્ગના માર્ગ જેવી;
જાણે કાઢે હસિ ફિણવડે, ગૌરીની ભ્રૂ ચઢેલી,
વીચિહસ્તે ધરિ શશિકલા શંભુના કેશ ઝાલી ॥ ૫૩ ॥

લંબાવીને મુખ નભથકી, ઇન્દ્રના હસ્તિ પેઠે,
જો ગંગાનું સ્ફટિક સરખું સ્વચ્છ, તું વારિ પીશે;
તો આ તા’રી વિશદ જળમાં, પેસતી શ્યામછાયે,
ગંગા વચ્ચે મળતી યમુના હોય, તેવી જણાશે ॥ ૫૪ ॥

જ્યાં બેઠાથી મૃગ મસમસે કસ્તુરીથી શિલાઓ,
જ્યાંથી ગંગા નીકળી, ગિરિએ હિમથી શ્વેતવર્ણો;
એને શૃંગે જઈ વિરમતાં, ટાળવા થાક તા’રો,
દેખાશે તું શિવજી વૃષભે પંકે જાણે ઉખાડ્યો ॥ ૫૫ ॥

વા’તાં વાયુ, સળગી ઉઠતો, દેવદારૂ ઘસાતાં,
પીડે અગ્નિ, ઉડી ચમરીના વાળને બાળતો ત્યાં;
વર્ષાવી તું, શીતલ કરજે, સેંકડો વારિધારા,
માને લક્ષ્મી સફળ, દુખિનાં કષ્ટ કાપી મહાત્મા ॥ ૫૬ ॥

કોપી મિથ્યા તલપી શરભો, અંગને ભાંગવાને,
રસ્તો કાપ્યા પછીથી તુજને જાય ઓળંગવાને;
તો તું તેને અતિશય કરા વર્ષી દેજે નસાડી,
ઠાલા યત્નો અફળ કરતાં હાંસી ના થાય કોની ॥ ૫૭ ॥

પૂર્વમેઘ ૩૮
The Courtesan of Chandishwar Temple in Ujjain
Image courtesy joshiartist.in © Artist Nana Joshi. Image reproduced with permission.

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

જો તું દા’ડે જળધર મહાકાલને ધામ પો’ચું,
તો ત્યાં રે’જે દિવસ સઘળો આથમે ત્યાં સુધી તું;
સંધ્યા પૂજા શિવતણી થતાં, ગર્જના રૂપ તારી,
કર્જે આત્મા સફળ, મધુરી નોબતો ગર્ગડાવી ॥ ૩૭ ॥

દેખાયે છે ત્રિવલી ઉદરે, જેની રત્નપ્રભાથી,
એવાં તેજે જળહળી રહ્યાં ચામરો હાથ ઝાલી;
લીલાથી ત્યાં ચમરી શિવને ઢોળતાં, હાથ થાકે,
નૃત્યે જેના પગ ઠમકતાં, મેખલા ઝીણી વાગે;
પાયે દુખે ઘસઈ નખિયાં, અંગુઠે તાલ આપી,
તેને જ્યારે નવજલકણે, મેઘ ! તું દૈશ શાન્તિ;
ત્યારે તા’રાભણિ મુખ કરી, ત્યાંની વારાંગનાઓ,
જોશે નાખી મધુકરતણી શ્રેણી જેવાં કટાક્ષો ॥ ૩૮ ॥

નૃત્યારંભે કર, શિવતણા મંડલાકાર ઘેરી,
રાતું સંધ્યાતણું નવજપાપુષ્પશું તેજ પામી;
તું હસ્તીના રુધિર ગળતા ચર્મરુપે થવાથી,
ભક્તિ તારી સ્થિર નયનથી જોઇ રે’શે ભવાની ॥ ૩૯ ॥

ચાલી જાતી રમણ સમીપે નારીને, રાજમાર્ગે,
મોઢે મોઢું જરી નવ સુઝે એવી અંધારી રાતે;
સોનારેખા સમ વીજળીથી માર્ગ દેજે બતાવી,
ના તું વૃષ્ટિ કરી ગરજતો, બ્‍હી જશે તે બિચારી ॥ ૪૦ ॥

ત્યાં સૂતેલાં કબૂતરભર્યા મ્‍હેલના કો ઝરુખે,
ખેલી થાક્યાં વીજળી વહુનો થાક ઉતારવાને;
રાત્રિ ગાળી, સૂરજ ઉગતાં કાપજે બાકી માર્ગ,
માથે લીધા પછી સુહ્રદનું છોડી દે કાર્ય કોણ ॥ ૪૧ ॥

લૂછે આંસુ, પ્રિય ઘરભણી આવીને ખંડિતાનાં,
તે વેળા તું વિખરઈ જજે, સૂર્ય ના ઢાંકી દેતાં;
હીમાશ્રૂને નલિની મુખથી લુ્છવા એય જાશે,
માટે એના કર રુંધિશ તો, ખૂબ રોષે ભરાશે ॥ ૪૨ ॥

ગંભીરાના હ્રદય સરખા સ્વચ્છ વારિપ્રવાહે,
તા’રો આત્મા સુભગ ઠરશે ત્યાં જઈ છાંયરુપે;
ઉડી રે’તા કુમુદવરણાં મત્સ્ય રુપી કટાક્ષો,
જોજે એનાં અફળ કરતો, મેઘ થૈ ખૂબ મોંઘો ॥ ૪૩ ॥

ઢીલું થાતાં, ઉતરી પડતું તીરરુપી નિતંબે,
લાજી એણે, કરથી પકડી રાખીયું હોય જાણે;
તેવી રીતે તટપર ઉગી નેતરોમાં ભરાયું,
ખેંચી લેતાં જળરુપી રૂડું શ્યામળું વસ્ત્ર એનું.
નિશ્ચે તા’રું ઝુકી ઝુકી જશે ભારથી પૂર્ણ અંગ,
ધારું છું જે બહુ કરીશ તું, ત્યાંથી જાતાં વિલંબ;
ચાખ્યા કેડે સુરતરસને કોણ એવો હશે જે,
પાસે ઊભી વિવૃતજઘના કામિની છોડી દેશે ॥ ૪૪ ॥

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

પીળી વાડ્યો ઉપવનતણી, કેવડા ફૂટી રે’તાં,
માળા બાંધી તરુવર ભરે, ગામનાણ પંખિ પાળ્યાં;
જાંબુ પાક્યે, જળ વરસતાં, શ્યામ દીસે વનાન્તો,
હંસો રે’તાં કંઈ દિવસ ત્યાં, શોભી રે’શે દશાર્ણો ॥ ૨૪ ॥

તેની વિશ્વે વિદિત વિદિશા, છે રૂડી રાજધાની;
ત્યાં કામિને રુચતી રસની, માણશે મોજ મોંઘી;
તીરે ગર્જી મૃદુ, વિલસતી, ભ્રૂસમી ઊર્મિવાળું,
પીજે મીઠું અધર-રસ શું, વારિ વેત્રાવતીનું ॥ ૨૫ ॥

તા’રા સ્પર્શે પુલકિત ન શું હોય મોટાં કદંબે,
એવા નીચૈઃ ગિરિપર જઈ, મેઘ ! વિશ્રાન્તિ લેજે;
જે વેશ્યાના રતિ પરિમળે મ્હેકી રે’તા, ગુહામાં,
દેખાડે છે, છલકઈ જતાં, યૌવનો નાગરોનાં ॥ ૨૬ ॥

વિશ્રાન્તિ લઈ, નગનદીતટે સિંચતો સિંચતો જા,
ઉદ્યાનોમાં નવ જલકણે, જૂઇના ફાલ ફાલ્યા;
કાને પે’ર્યા કમળ વણસે, સ્વેદ લ્હોતાં કપોળે,
કર્જે છાયા, ક્ષણભર હળી, માળણોનાં મુખોને ॥ ૨૭ ॥

રસ્તો વાંકો અહીંથી બહુ છે, ઉત્તરે મેઘ ! જાતાં
તો’યે ઊંચા ભવન પર જૈ બેસજે ઇજ્જ્નીમાં;
વિદ્યુત્તેજે નયન મિચતી નાગરીનાં કટાક્ષો,
જોતો ત્યાં તું રમિશ નહિ તો જાણજે રે ઠગાયો ॥ ૨૮ ॥

વારિલ્હેરે કુજિત ખગની મેખલા કેડ ધારી,
ચાલી જાતી, અટકી લટકે, ચક્રનાભિ બતાવી;
નિર્વિન્ધ્યાનો રસ તું ભરજે અંતરે બેસી પાસ,
સ્ત્રીનું પે’લું પ્રણય વચન, પ્રેમી જોતાં વિલાસ ॥ ૨૯ ॥

જાણે વૃદ્ધો ઉદયન કથા, દેશ એવો અવન્તિ-
પહોંચી, પે’લાં કહિ નગરી જો, લક્ષ્મીથી રેલી રે’તી.
જે ખૂટ્યાથી સુચરિત ફલો, સ્વર્ગના વાસિઓનું,
બાકી પુણ્યે, ભૂમિપર વસ્યું હોય વૈકુંઠ બીજું ॥ ૩૧ ॥

લંબાવીને સ્વર મદભર્યા સારસોના રૂપાળા,
ખીલી રે’તાં કમળરજના સ્પર્શથી મ્હેકી રે’તા;
સીપ્રાવાયુ, શ્રમ સુરતનો નારીઓનો ઉતારે,
સ્પર્શી ધીરે લતી રિઝવતા નાથ પેઠે, પ્રભાતે ॥ ૩૨ ॥

ગુંથી મોંઘા મણિ ધરિ મુક્યા મોતીના શુભ્રહારે,
દૂર્વાવર્ણા, જળહળ થતાં, કોટિ વૈડૂર્ય રત્નો;
પર્વાળાંના ઢગથી, શિપથી મોતીની, જ્યાં બજારો;
જોતાં લાગે જળથી જ ભર્યા હોય તેવા સમુદ્રો ॥ ૩૩ ॥

આ સ્થાનેથી હરિ ઉદયને પુત્રી પ્રદ્યોત કેરી,
એની આંહિ હતી કનકની ઝાડીઓ તાડકેરી;
હસ્તી ગાંડો નલગિરિ અહીં સ્તંભ ખેંચી ભમ્યો’તો,
કે’તા એવી વિધ વિધ કથા, સ્નેહિને ભોમિયાઓ ॥ ૩૪ ॥

જાળી માર્ગે થઈ પ્રસરતા કેશસંસ્કારધૂપે,
ઘેરાવાથી જલધર થશે, તાહરાં અંગ ભારે;
નાચી રે’શે થનથન તને જોઇ માંડી કળાઓ,
બંધુ પ્રીતિ ધરી, ભવનના માન દેતા મયૂરો;
માટે માર્ગે શ્રમ બહુ થતાં બેસજે થાક ખાવા,
ત્યાં મ્હેલોમાં ધનિકજનના, પુષ્પથી મ્હેકી રે’તા;
જોતો શોભા, કુમકુમભરી પાદની પંક્તિઓની;
ધીમે ધીમે લલિતવનિતા ચાલવાથી પડેલી ॥ ૩૫ ॥

જોશે ન્યાળી શિવગણ, ગણી શંભુના કંઠરુપ,
જાતાં ચણ્ડીપતિ શિવતણા ધામમાં ત્યાં પવિત્ર;
ગંધાળીના રમતી જળમાં, નારીના અંગરાગે,
ઠંડા વાયુ કમળ સુરભી, વાડીઓને ઝુલાવે ॥ ૩૬ ॥

Painting by Ramgopal Vijaivargiya
Image Courtesy: Kumar Gallery

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

પે’લાં તા’રો શ્રવણ કર તું, માર્ગ છે જે જવાનો;
સંદેશો હું કહિશ પછિથી, ધ્યાનમાં રાખવાનો;
થાકે ત્યારે ગિરિ પર ધરી પાય વીસામજે તું,
ખાલી થાતાં, જળ પી હલકું, ચાલજે નિર્ઝરોનું ॥ ૧૩ ॥

અદ્રિકેરું શિખર પવને શું ઉડે, એમ ધારી,
જોવાતો તું ચકિત બનતી મુગ્ધ સિદ્ધાંગનાથી;
ઉડી વ્યોમે સરસ નિચુલ સ્થાનથી, ઉત્તરે, આ,
દિઙ્નાગોના સ્થુળ કરતણો ગર્વ ઉતારતો જા ॥ ૧૪ ॥

જૂદાં જૂદાં કિરણ મણિનાં, હોય સંમિશ્ર તેવું,
પેલા શૃંગે દિસતું અડધું ચાપ આ ઇન્દ્રકેરું;
તેથી તા’રું શરીર રૂડું આ શ્યામળું શોભિરે’શે,
ધારી આવ્યા મયૂરપિંછને, કૃષ્ણ શું ગોપવેષે ॥ ૧૫ ॥

તા’રામાં છે ફળ કૃષિતણું, પ્રીતિથી એમ ધારી,
ન્યાળી જોશે જનપદ વધૂ, દ્રષ્ટિથી નિર્વિકારી;
તાજી ખેડ્યે મસમસી રહ્યાં, માળનાં ખેતરોને,
ઓળંગીને ઝટ, વળિ જરા, ઉત્તરે માર્ગ લેજે ॥ ૧૬ ॥

ધારાઓથી શિતળ કરિને કાનનોના દવાગ્નિ,
આવ્યો જાણી શ્રમ કરિ ઘણો, માર્ગમાં ખૂબ થાકી;
સારી રીતે ધરિ લઈ સખે! શિખ્ખરોમાં અચૂક,
વીસામો ત્યાં ગિરિવર તને આપશે આમ્રકૂટ.
કીધો હોયે પ્રથમ કદિ જો કોઈને ઉપકાર,
તો તે તેનો ગુણ ન વિસરે, હોય જો ક્ષુદ્ર તો’ય;
તા’રા જેવો સુહૃદ પછિ જ્યાં આશ્રયે આવનાર
મોટા છે તે ક્યમ વિસરશે, આપતાં આવકાર ॥ ૧૭ ॥

છાઈ સીમા ભરચક, પીળી આમલે પાકી સાખો,
તું બેઠાથી શિખર પર ત્યાં, સ્નિગ્ધ વેણી સમાણો,
શોભીરે’તો ગિરિ નિરખશે, દેવનાં દંપતીઓ,
જાણે ગોરો સ્તન ભૂમિતણો, મધ્યમાં શ્યામવર્ણો ॥ ૧૮ ॥

તે અદ્રિમાં વનવધૂવડે ભોગવેલી નિકુંજે,
થોભી થોડું વરસી હલકો થૈ, જતાં શીઘ્ર માર્ગે;
જોશે વાંકીચૂંકી વિખરતી નર્મદા વિંધ્ય પાદે,
જાણે વેલી વિવિધ ચિતરી હોય શું હસ્તિ અંગે ॥ ૧૯ ॥

વર્ષી ખાલી થઈ, ગજમદે કૈંક તીખું સુગંધી,
જંબુ કુંજે ખળિ રહ્યું ભરી, પાણી એનું ફરીથી;
ભારે થાતાં ધન ! નહિ શકે વાયુ ખેંચી તને ત્યાં;
હોયે ખાલી હલકુ સધળું, ભાર છે પૂર્ણતામાં ॥ ૨૦ ॥

રાતાં ભૂરાં નિરખી અડધા તંતુ ફુટ્યાં કદંબો,
ભીને કાંઠે, પ્રથમ ફુટતી કેળની ખાઈ ડુંખો;
સિંચાયેલી જળથિ ભૂમિનો વાસ લેતાં વનોમાં,
સારંગોના યુથ ઘન! બધો માર્ગ દેખાડશે ત્યાં ॥ ૨૧ ॥

જોતા, બિન્દુ ચતુરાઈ થકી ઝીલતાં ચાતકોને,
દેખાડીને બગતણી ગણી, પંક્તિઓ પ્યારીઓને;
કંઠાશ્લેષે સહચરી તણા, ગર્જનાથી ડરેલી.
દેશે સિદ્ધો ઘન! બહુ તને માન, આભાર માની ॥ ૨૨ ॥

ઈચ્છે છે તું જલદિથી જવા વ્હાલી પાસે છતાં ત્યાં,
ખોટી થાશે બહુ તું કુટજે મ્હેકતા પર્વતોમાં;
કેકા શબ્દે સજલ નયને માન દેશે મયૂરો-
સામા આવી, તદપિ ધરજે, મેઘ! તું માર્ગ તા’રો ॥ ૨૩ ॥